Vorige maand bleek dat in de officiële lijst van pauselijke titels in het Pauselijk Jaarboek (It.: Annuario Pontificio) de titel "Patriarch van het Westen" niet meer voorkwam. Daar werd toen geen verklaring voor gegeven, wat aanleiding gaf tot de nodige speculaties.
Titulatuur
Tot dan toe had de Paus de volgende titels: Plaatsbekleder van Christus, Opvolger van de apostel Petrus, Opperherder van de Universele Kerk, Patriarch van het Westen, Primaat van Italië, Aartsbisschop en Metropoliet van de Romeinse Kerkprovincie, Bisschop van Rome, Soeverein staatshoofd van Vaticaanstad, Servus Servorum Dei, Pontifex Maximus, Pater Patrum.
Reden?
Als mogelijke reden voor het weglaten van de titel "Patriarch van het Westen" werd gedacht aan een geste in de richting van de Oosterse Orthodoxe Kerken. Al sinds paus Paulus VI (1963-1978) worden diverse, maar tot nu toe vruchteloze pogingen ondernomen om tot een betere verstandhouding of zelfs een herenig- ing met deze Kerken te komen.
Mocht dit inderdaad de bedoeling zijn geweest, dan is dat een behoorlijke mis- rekening gebleken: de Orthodoxe Kerken zijn inmiddels tamelijk geirriteerd geraakt door het laten vallen van deze pauselijke titel.
Visie
Wij in het Westen denken vaak dat wij ons vanuit ons geloof nederig dienen op te stellen en moeten afzien van overbodige(?) titels, ambten, rituelen en andere pracht en praal.
In het Oosten is het echter precies omgekeerd: daar hecht men juist bijzonder veel waarde aan tradities, protocollen, titels en waardigheden en heeft men een bijzonder scherpe neus voor de kleinste details en veranderingen op dat gebied. Vanuit die visie is het eigener beweging afzien van een oude titel een blijk van zwakte en van gebrek aan respect voor de traditie.
Averechts
Ook inhoudelijk heeft het laten vallen van de titel Patriarch van het Westen een averechts effect: deze titel was namelijk geen hindernis om tot een verbeterde relatie te komen, maar had juist een mooie brugfunctie kunnen vervullen.
In de Oosterse Orthodoxe Kerken zijn er immers diverse patriarchen, onder ere- voorzitterschap van de patriarch van Constantinopel, die daarmee als Patriarch van het Oosten geldt.
Gelijke
De Paus had als Patriarch van het Westen diens gelijke kunnen zijn. Want wat de Orthodoxe Kerken dwarszit is niet de titel Patriarch van het Westen, maar de pauselijke pretentie van het universele leiderschap als plaatsbekleder van Christus.
Maar nu de titel van patriarch van het Westen kennelijk is afgeschaft, is de Paus, vergeleken bij de Oosterse patriarchen en bij de patriach van Constantinopel in het bijzonder, ofwel de mindere in rang (als aartsbisschop van Rome), ofwel de meerdere (als zijnde de plaatsbekleder van Christus)…!
Verklaring
Door dergelijke verwondering, speculaties en onbegrip heeft het Vaticaan zich genoodzaakt gezien om met een korte verklaring te komen: de Pauselijke Raad voor de Eenheid van de Christenen heeft afgelopen woensdag te kennen gegeven dat de reden voor het "afstaan" van de titel Patriarch van het Westen gebaseerd is op een historische uiteenzetting door de franciscaanse theoloog Adriano Garuti over de oorsprong en het gebruik van deze titel.
De titel zou volgens die verhandeling een zowel historisch als leerstellig onduidelijke grond hebben, slechts zelden door pausen gevoerd zijn en pas sinds 1863 in het Pauselijk Jaarboek opgenomen zijn geweest. Bovendien zou de term "het Westen" minder toepasselijk zijn, omdat daar vroeger alleen West-Europa onder viel, maar er tegenwoordig ook de VS en Australië onder worden verstaan.Verder wordt nog gezegd: "Met het afstaan van deze titel willen we recht doen aan een historische en theologische werkelijkheid, en tegelijkertijd willen we afzien van de aanspraak op deze titel, we hopen dat dit gebaar ten voordele mag komen van de oecumene."
Oorsprong
Wat bedoeld wordt met dat de titel Patriarch van het Westen een onduidelijke grond zou hebben, is niet helder, gezien het feit dat al in de 4e eeuw Rome, naast Alexandrië en Antiochië, een van de drie grote patriarchaten was, een titel die aan deze zetels toekwam vanwege hun apostolische oorsprong.
In 381 werd ook Constantinopel tot patriarchaat verheven, waarbij aan deze zetel tevens het ereprimaatschap voor het Oosten toekwam, net zoals dat voor het Westen toekwam aan de zetel van Rome. Al deze patriarchaten werden door de Romeinse keizer Justinianus (527-565) officieel erkend. De bisschop van Rome heeft dus als gezetene op een apostolische zetel altijd al op gelijke hoogte gestaan met zijn oosterse "collega’s" en om die reden kwam aan hen allen de titel van patriarch toe.
Wat de bisschop van Rome echter van hen onderscheidde is dat hij als opvolger van de apostel Petrus, op wie Christus Zijn Kerk had gegrondvest, het hoofd van heel de universele Kerk is.
Historisch
Op deze wijze laten de diverse pauselijke titels in hun gelaagdheid onder meer de historische ontwikkeling van de positie van het Pausschap zien. Dat daarin veranderingen zijn opgetreden en een term als "het Westen" langzaamaan een andere betekenis heeft gekregen, had geen reden mogen zijn om een zo belangrijke titel zonder duidelijk grond of reden uit de historisch gegroeide keten van titels te schrappen…
Bij tradities, zoals zulke titels, gaat het niet alleen om hoe het vroeger was, maar ook om wat ze voor de toekomst kunnen betekenen. Iets afschaffen is dan een zwaktebod, waarmee bovendien een rijke historische lading verloren gaat…
Rooms-Katholieke Weblog 
Naschrift:
In een artikel in de Duitse katholieke krant Die Tagespost wordt nader ingegaan op de beweegredenen om de titel Patriarch van het Westen af te schaffen.
Zowel de eerdergenoemde franciscaner theoloog Adriano Garuti, als de bekende theoloog Yves Congar hebben er beide, in 1990, resp. 1975, op gewezen dat de titel “Patriarch van het Westen” (of “Avondland”, zoals in de Duitse tekst staat) oorspronkelijk geen pauselijke titel is, maar een titel die de Paus meer vanuit de Oosterse Kerk is toegekend.
De Oosterse patriarchaten hadden volgens deze visie betrekking op een redelijk concreet omschreven gebied, terwijl de reikwijdte van het gezag van de bisschop van Rome vaag bleef. Zo werd de Paus, naast de vier Oosterse patriarchaten Constantinopel, Alexandrixc3xab, Antiochixc3xab en Jeruzalem, door de Oostelijke Kerk gezien als patriarch van het Avondland, hetgeen bevestigd werd door de Oost-Romeinse keizer Justinianus (527-565). De Paus werd echter ook alszodanig aangeduid door de concilies van Constantinopel in 869-70 tot en met dat van Florence in 1439.
Tegenwoordig heeft de term “Avondland” zijn territoriale betekenis verloren, want deze had betrekking op een bepaalde cultuur en onderscheidde zich daarmee van andere culturen (die nu wel onder het gezag van de Paus vallen). De term Avondland zou daarom geen omschrijving van een kerkelijk of patriarchaal territorium meer kunnen zijn.
Ook deze nadere toelichting doet niets af aan de eerdergenoemde bezwaren tegen het laten vallen van de bewuste pauselijke titel. De tegenargumenten worden er eerder door onderstreept:
– Als de titel Patriarch van het Westen inderdaad meer vanuit de Oosterse Orthodoxe Kerk aan de Paus is toegekend, dan is er er toch geen mooiere uitgangspositie naar die Kerken, dan vanuit een waardigheid die vanuit diezelfde Kerken afkomstig is…?!?
– Dat de term “Avondland” of “het Westen” geen betrekking had op een min of meer concreet omschreven gebied, zoals dat bij de Oosterse patriarchaten het geval is, volgt uit de historische omstandigheid dat de grenzen in het Oost-Romeinse Rijk veel beter omschreven waren, dan die in het toendertijd nog voor een groot deel buiten de grenzen van het oude Romeinse Rijk liggende en nog niet gekerstende Westelijke deel van Europa.
– Dat de term “Avondland” vanwege zijn vaagheid en eventuele achterhaaldheid kerkrechtelijk geen betekenis meer kan hebben, snijdt evenmin hout, aangezien de hele patriarchale waardigheid in de Westerse Kerk nauwelijks enige kerkrechtelijke betekenis heeft.
– De vaagheid van genoemde term had evengoed positief opgevat kunnen worden, namelijk als een openheid van het gezag van de bisschop van Rome naar het Westen toe, als een missie-opdracht van het oude Oosten naar het nieuwe Westen en vandaaruit de gehele wereld over!
– Tenslotte: door het laten vallen van de titel patriarch van het Westen, is ook het pauselijk gezag op patriarchaal niveau niet meer, weliswaar grotendeels symbolisch, maar daarom niet minder veelzeggend, beperkt tot alleen het oude en het nieuwe Westen, maar strekt zijn gezag zich onbeperkt over West xc3xa9n Oost uit… precies datgene wat de Oosterse Kerken het meeste steekt…